به مناسبت ۱۵ مهر؛ روز روستاییان و عشایر

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما با نگاهی به آمار جمعیتی، به راحتی معلوم میشود در طول ۶۰ سال، نسبت جمعیت روستایی از حدود ۷۰ به حدود ۲۵ درصد رسیده که ناشی از مهاجرت گسترده روستاییان به شهرهاست. البته باید در نظر داشت که در سال‌های اخیر، با تغییرات در تقسیمات کشوری، بسیاری از مناطق روستایی با هدف جلب بودجه و امکانات، به مناطق شهری تبدیل شدند؛ اما این تغییر صرفا محدود به همان نام مانده و عملا فایده‌ای برای روستانشینان نداشته است. روستا نزد ایرانیان مفهومی است که تداعی گر معنای صداقت، تلاش، ایمان و راستی بوده و یکی از ارکان استقلال اقتصادی، تقویت توان مالی و پشتوانه سیاسی و امنیتی هر کشوری محسوب میشود. روستائیان و عشایر غیور این سرزمین، همانگونه که در عرصه‌های مختلف انقلاب اعم از حماسه‌ی پرشکوه دفاع مقدس و سازندگی ایران اسلامی نقشی جامعه روستایی و عشایر، نقش مهمی در امنیت، اقتصاد و استقلال کشور ایفا میکنند.
امروزه و در دوران حساس تحول کشور نیز در راستای توسعه کسب و کار و افزایش توان و ظرفیت تولید کشور وظیفه خود را مجدّانه انجام داده و مایه مباهات اند. توجه ویژه و محوری به مناطق روستایی و عشایری و ارتقای شاخص‌های توسعه پایدار در روستا‌ها از جمله اولویت‌های اساسی است که به جرات میتوان گفت این مهم با برنامه ریزی و اختصاص تسهیلات و امکانات لازم، بهویژه در جهت تحقق مهاجرت معکوس امکان پذیراست. به طوریکه حمایت‌های چند سال اخیر در جهت توسعه مشاغل روستایی و گردشگری در قالب بوم گردی در روستاها، توسعه کشت گیاهان دارویی، توسعه کشاورزی و دامپروری و ایجاد بستر مناسب برای عرضه محصولات و تولیدات روستایی از جمله دستاورد‌هایی است که روستا را به فضایی پرنشاط برای زندگی در این مناطق تبدیل کرده و از موج مهاجرت کاسته است.

جمعیت روستاییان و عشایر کشور 
در حال حاضر حدود ۲۰ میلیون نفر روستایی و بیش از یک میلیون و ۱۵۰ هزار نفر عشایر در کشور زندگی می‌کنند. به عبارتی ۲۶ درصد از جمعیت کشور در ۶۲ هزار آبادی و روستا ساکن هستند. تقریباً کمتر از ۲.۶ درصد از جمعیت روستایی در مناطق کمتر از ۲۰ خانوار و ۹۷.۴ درصد از جمعیت روستایی در آبادی‌های دارای بالای ۲۰ خانوار ساکن هستند. از سال ۶۵ تا ۹۵ حدود ۱۳ هزار روستای کشور، خالی از جمعیت شدهاند، اما به دلیل اجرای طرح‌های حمایتی. از سال ۹۶ تاکنون با رشد جمعیت جوان در روستا‌ها مواجه بودهایم و خوشبختانه جمعیت روستایی کشور در سال ۹۸ کاهشی نبوده است. در تازهترین بروز رسانی سرشماری ثبتی، جمعیت عشایر کوچنده کشور نیز به ۲۵۱ هزار خانوار رسیده که این آمار رشد پنج هزار نفری جمعیت عشایری را در طی چند سال اخیر نشان میدهد.

تفاوت‌ها و تشابهات جامعه روستایی و عشایری
جامعه روستایی و عشایری در طول تاریخ با وجود تشابهات متعدد، تفاوت‌های اساسی با هم دارند که آن‌ها را از یکدیگر متمایز میکند. شیوه تولید چادر نشینی بر اقتصاد شبانی استوار است و در آن دامداری، شکار و چراگاه‌های مشترک عناصر اساسی تلقی میشوند. کشاورزی در مقیاس محدود و در میان برخی از قبایل انجام میشود و زراعت برای چادرنشینان اهمیت چندانی ندارد؛ در جامعه عشایری افراد خود را عضو قبیله میدانند، فرمانبرداری بیچون و چرای از رئیس قبیله دارند و در کنار یکدیگر نیروی قهریه قوی برای دفاع از منافع قبیله و دنبال کردن اهداف مشترک دارند. اما در جامعه روستایی با وجود همکاری و همیاری‌های زیاد میان روستاییان زندگی مشترک و نیروی نظامی قوی وجود ندارد. اساس اقتصاد روستایی به زراعت و اقتصاد عشایری به دامداری مبتنی بوده است تا آنجایی که هر یک از این ۲ گروه به مواد تولیدی گروه مقابل نیاز دارند.

نقش روستاییان و عشایر در تولید و سازندگی کشور
جامعه روستایی و عشایر، برخلاف نسبت جمعیتی پایین، به عنوان سنگ بنای تولید، نقش مهمی در امنیت، اقتصاد و استقلال کشور ایفا میکنند و به مثابه کانون‌های کوچک تولیدی، سهم بزرگی در توسعه همه جانبه دارند. نقش روستاییان و عشایر در تولید و سازندگی کشور مهم و تعیین کننده است؛ چرا که آن‌ها در تامین غذا، امنیت غذایی. سلامت تولید مواد غذایی، صنایع تبدیلی و تولید فرهنگ و آداب و سنن پیشتاز بودهاند. روستا‌ها تولیدکننده فرهنگ. آداب و سنن، هنر و صنایع دستیاند. برای مثال فرش به عنوان بزرگترین صنعت دستی کشور با دستان پرتوان مردان و زنان روستایی و عشایر بافته میشود. با توجه به ظرفیت‌های ارزشمند روستا‌ها در بخش‌های مختلف کشاورزی. دامپروری، صنایع دستی و بهویژه بخش گردشگری و بوم گردی، شاهد ارتقای شاخص‌های توسعه پایدار و پیشرفت و آبادانی هرچه بیشتر روستا‌ها هستیم.

روستاییان و عشایر اهرم‌های قدرتمند توسعه کشور
هرچند جمعیت روستایی کشور بهدلیل برنامه‌های نامناسب و سوگیری به سمت نواحی شهری و صنایع بزرگ و نیز دامن زدن بر تبدیل روستا‌ها به شهر در حال کاهش بوده است، ولی مقایسه جمعیت روستایی کنونی ایران با جمعیت کل بسیاری از کشور‌های دنیا، اهمیت این جمعیت را بهخوبی برای سیاستگذاران آشکار میکند. با توجه به جمعیت روستایی کشور، مدیریت و بهبود کیفیت زندگی این تعداد قابل توجه از شهروندان، نیازمند برنامه ریزی جدی و هدفمند و تدوین راهبرد‌های مناسب و هماهنگ کننده در راستای استقرار متوازن جمعیت کشور در پهنه سرزمین است. نواحی روستایی و عشایری به عنوان کانون تولید کشور محسوب شده و از نقش اساسی در تأمین استقلال ایران به خصوص از منظر امنیت غذایی برخوردارند. ۹۰ درصد تولیدات کشاورزی در روستا‌ها تولید میشود همچنین جامعه عشایری کشور، جامعه‌ای مولد بوده و ۲۸ درصد دام سبک و ۲۵ درصد گوشت قرمز موردنیاز کشور را تامین میکنند. همچنین آن‌ها ۲۸ درصد صنایع دستی کشور را تولید میکنند که بخشی از آن به خارج صادر میشود. ۳ عشایر حدود ۳۸ درصد مراتع خوب کشور را در اختیار دارند و اغلب تولیدات کشاورزی عشایر، سالم و ارگانیک است. علاوه بر این تقریباً همه عرصه‌های منابع طبیعی در روستا‌ها واقع شده است و سیاست‌های مربوط به این نواحی، نقش مهمی در حفظ یا نابودی این عرصه‌های حیاتی دارد. در حال حاضر، حدود ۷۲ درصد ارزش افزوده بخش معدن در نواحی روستایی تولید می‌شود، هرچند روستاییان نفع چندانی از این درآمد نمیبرند.
همچنین بسیاری از آثار تاریخی و باستانی در نواحی روستایی واقع شده اند. ازسوی دیگر عشایر در عرصه‌ای حدود ۵۹ درصد مساحت کشور پراکنده هستند و نقش مهمی در تأمین امنیت کشور به خصوص در مناطق مرزی و دورافتاده ایفا میکنند. عشایر بیشترین درآمدزایی را برای کشور دارند و کمترین هزینه را به هزینه‌های کشور و دولت تحمیل میکنند، این افراد با سختی بسیار در مناطق عشایری زندگی میکنند. نواحی روستایی و عشایری علاوه بر کارکرد‌های اجتماعی، اقتصادی، محیط زیستی، از کارکرد امنیتی به ویژه از منظر استقرار بهینه جمعیت در نقاط مرزی برخوردارند. ظرفیت جمعیت ۲۱ میلیون نفر ساکن در این مناطق با اتخاذ تدابیر صحیح و مدبرانه، میتواند زمینه شکوفایی و توسعه پایدار مناطق روستایی و به تبع آن کشور را به همراه داشته باشد. علاوه بر این، تمرکززدایی، توقف روند انفجار جمعیتی کلانشهرها، مقابله با رشد بی محابای شهر‌ها و توقف روند سریع تغییر کاربری اراضی کشاورزی در گرو توجه همه جانبه به موضوع توسعه روستایی است. کمبود درآمد عامل مهمی است که اگر برای آن چاره‌ای اندیشیده نشود، اجازه نمیدهد طرح‌های توسعه روستایی به ثمر بنشیند. مشکلات آینده جهان سوم اعم از بیکاری، فقر، کمبود درآمد، گرسنگی، کمبود تولید و ... باید در روستا‌ها حل و فصل شود؛ بنابراین توسعه روستایی به خاطر حل مشکلات مزبور و مخصوصاً برآوردن نیاز‌های اساسی مردم از اهمیت و اولویت خاصی برخوردار است.

روستاییان و عشایر حافظان و انتقال دهندگان فرهنگ ایران
بر اساس منابع تاریخی، مهمترین شکل زندگی اجتماعی در تاریخ ایران که همواره بخش مهمی از جمعیت انسانی را در بر میگرفت و در حیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه ایرانی در طول تاریخ نقش مهمی ایفا میکرد، زندگی روستایی و عشایری بوده است. این وجه از حیات اجتماعی ایران بنابر شرایط طبیعی، سیاسی و اقتصادی، کمتر دستخوش تحولات شده و به دلایلی از جمله دوری از شاهراه‌های اصلی کشور در مناسباتی همچون جنگها، کمتر دستخوش تغییرات گسترده شده است و به همین دلیل پاسدار فرهنگ و تمدن ایرانی و استمراربخش زندگی اجتماعی ایرانیان بوده است؛ بنابراین روستاییان و عشایر در تاریخ ایران نقش مهمی در تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایفا کرده اند و معمولاً به دلیل دوربودن از جاده‌هایی که مسیر هجوم‌های بزرگ تاریخی بوده، کمتر در معرض نابودی بوده و از ثبات نسبی سیاسی برخوردار شده اند و به همین دلیل نقش اصلی و اساسی در حفظ و انتقال فرهنگ ایران از گذشته تاکنون بر عهده داشته اند. آیین‌های کوچ، سنت‌های عشایرنشینان، بازی‌ها و حتی یک سیاه چادر عشایر به خودی خود میتواند زمینه ساز جهش تولید، رونق گردشگری و اشتغال در این مناطق باشد. دست بافته‌های سنتی، لباس‌های محلی، لوازم تزئینی و غذا‌های بومی که از محصولات تولیدی روستاییان و عشایر است ظرفیت‌هایی هستند که میتوانند حتی شهرنشینان را برای کسب درآمد به این مناطق بکشاند.

نقش اقتصاد روستایی در اقتصاد مقاومتی
اگرچه نفت، صنعت و خدمات سهم بسزایی در اقتصاد ملی دارند؛ اما اقتصاد روستایی و کشاورزی در مقابل منابع طبیعی پایانپذیر جزو اقتصاد پایانناپذیر محسوب میشود. به همین دلیل هم اقتصاد روستایی نقش اصلی، اساسی و پایداری در اقتصاد مقاومتی دارد. اقتصاد سالم پایه و اساس جامعه و اجتماع سالم است و افزایش و رشد ثروت ملی و تکثیر تولید از اصول سلامت اقتصادی است. از این رو برای دستیابی به کشوری توسعه یافته و خودکفا که مورد تاکید همگان است و در تجربه بیشتر کشور‌های توسعه یافته هم ملاحظه میشود، چاره‌ای جز توجه به توسعه پایدار روستایی و سرمایه گذاری منطقی و متناسب با نیاز‌های هر منطقه نیست که بستر این کار در این مقطع زمانی از طریق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی فراهم است.

لزوم اجرای دقیق برنامه توسعه اقتصادی و اشتغالزایی روستایی
طبق اعلام مرکز آمار، سالانه بالغ بر ۵۵۰ هزار نفر نیروی کار جدید به بازار کار روستا‌ها عرضه میشود، کشور با معضل مهاجرت روستاییان به شهرها، به خصوص به شهر‌های بزرگ مواجه است که این امر خود پیامد‌های منفی زیادی در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و امنیتی دارد. حال با توجه به نقش تعیین کننده روستا‌ها در توسعه اقتصادی و همچنین جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها، دولت در برنامه ششم توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور، تدوین برنامه توسعه اقتصادی و اشتغالزایی روستایی را در دستور کار خود قرار داده است. بر اساس برنامه ششم توسعه، سازمان برنامه و بودجه باید برای ۵۰۰۰ روستا در کشور برنامه توسعه اقتصادی و اشتغالزایی تهیه کند. حال با توجه به اینکه این طرح در راستای تحقق سیاست‌های کلی برنامه، اقتصاد مقاومتی، شناسایی و بهره برداری از ظرفیت‌های موجود در مناطق روستایی، ارتقای منزلت اجتماعی روستائیان، نقش روستا‌ها در اقتصاد ملی و ایجاد بستر لازم برای شکوفایی و پیشرفت عدالت تدوین شده، امید میرود شاهد نقش تعیینکننده روستا‌ها در افزایش تولید ناخالص داخلی کشور و همچنین مهاجرت معکوس باشیم.

اهداف استراتژیک توسعه روستایی در ایران
وضعیت جامعه روستایی ایران نشان میدهد که با افزایش سطح سواد، دانش و مهارت‌های علمی و عملی، گرایش به اشتغال در بخش‌های سنتی اقتصاد کمتر شده و میل برای اشتغال در بخش‌های مدرن و خدماتی بیشتر است. از این رو لازم است؛ برنامه‌ها و استراتژی‌های مناسب در زمینه حل مشکلات روستا در تمامی سطوح ملی، منطقه‌ای و محلی اجرا شود. کاهش شدت جریان مهاجرت روستاییان به شهر، به نحوی که مهاجرت روستایی رابطه معقول و متعادلی با توسعه خدمات، صنعت و کشاورزی پدید آورد. تمرکز یا فشرده کردن جمعیت در محیط روستایی، برای پدید آوردن مراکز روستایی بزرگتر تا روستاییان بتوانند تحت پوشش شبکه خدمات قرار گرفته و در عین حال پوشش کافی جمعیتی برای استقرار صنایع در محیط روستایی فراهم شود.

چالش‌های اساسی مدیریت توسعه روستایی در ایران
نظام مدیریت روستایی کشور که شورا‌های اسلامی و دهیاری‌ها دو جزء اساسی آن هستند، در حال حاضر ناتوان از فعالسازی و بسیج همه جانبه توان مردمی در توسعه و شکوفایی روستا‌ها بوده و نقش آن‌ها بیشتر محدود به کارکرد‌های سیاسی و عمرانی است و نقش فعالی در توسعه پایدار روستایی ندارند. طرح‌های هادی روستایی نیز که فعلاً تنها سند توسعه روستایی در سطح خرد به شمار میروند، رویکرد کالبدی - فیزیکی داشته و نتوانسته اند زمینه را برای استعدادیابی و شکوفایی اقتصاد روستا در سه حوزه کشاورزی، صنعت و خدمات فراهم کنند. تأملی بر چالش‌های فوق نشان میدهد که بسیاری از آن‌ها در اثر فقدان متولی توانمند توسعه روستایی و مدیریت پراکنده امور روستایی پدیدار شده اند.

کلام آخر
روستاییان و عشایر به عنوان قشری شریف و گاه محروم از امکانات اولیه زندگی و امور رفاهی، برای عمران و آبادانی ایران زحمات فراوانی متحمل شده اند؛ آن‌هایی که کمتر دستخوش تغییرات گسترده شده و به همین علت پاسدار فرهنگ و تمدن ایرانی و استمراربخش زندگی اجتماعی ایرانیان بوده اند و نقش پررنگی در تولید و توسعه اقتصادی دارند. نگاهی به جمعیت روستا‌ها و عشایر نشان میدهد که این جمعیت بسیار مولد، کم حاشیه، کم توقع، نجیب، دور از آلودگی و معضلات کنونی شهرها، همراه با وابستگی کمتر به منابع نفتی و نیز دخیل در توسعه پایدار هستند؛ بنابراین توجه به این جمعیت برخوردار از این همه خصلت‌های مفید، ضروری است.
با توجه به اقدامات انجام شده طی سال‌های پس از انقلاب اسلامی ایران به استناد آمار، شاخص‌های مرتبط با عمران روستایی از قبیل برق، تلفن، شبکه خانه‌های بهداشت، فضای آموزشی، راه آسفالته، شبکه آب آشامیدنی بهداشتی، گازرسانی، طرح هادی و مقاوم سازی مسکن روستایی بهبود قابل توجهی داشته است؛ و لیکن در خصوص بهبود وضعیت اقتصادی، افزایش درآمد، بیمه‌های تامین اجتماعی و در یک کلام مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی توفیق لازم حاصل نشده و به همین دلیل روستا‌ها به شدت درمعرض کاهش جمعیت و مهاجرت قرار گرفته اند.
تبعات ناشی از خالی شدن روستا‌ها از جمعیت و غیرفعال شدن روستاها، از منظر‌های مختلف اقتصادی) وابستگی کشور به سایر کشورها، تحقق نیافتن رشد اقتصادی، افزایش بیکاری و... (فرهنگی) استفاده نکردن از ظرفیت تحصیل کردگان روستا، از بین رفتن آداب، رسوم و سنن ملی و ... (اجتماعی) افزایش طلاق، کاهش نرخ ازدواج، کاهش اعتماد به نفس، افزایش حاشیه نشینی و ... (زیست محیطی) تخریب و از بین رفتن منابع، افزایش مخاطرات طبیعی و ... (میراثی و تاریخی) از بین رفتن آثار تاریخی و سند تاریخی و میراثی کشور به واسطه اینکه روستا‌ها شکل دهنده شهر‌ها بوده اند (و امنیتی) تهدید مرزها، خالی شدن مرزها، افزایش درگیری مرزی و بروز مشکلاتی در داخل کشور حایز اهمیت است؛ لذا با تبیین جایگاه روستا در نظام برنامه ریزی کشور و همچنین اهمیت دادن به این حوزه گسترده، مهم و اثرگذار در
اقتصاد، دولت باید با جلب حمایت‌های قانونی، نسبت به فعال کردن جمعیت روستایی کشور، توانمندسازی عوامل انسانی، افزایش بهره وری و راندمان در امور کشاورزی و دامداری و ایجاد مشاغل جدید و متنوع، زمینه بهبود معیشت زندگی روستاییان را فراهم کند و در نهایت با رفع تبعیض‌های موجود بین روستا و شهر، محیط روستا را به محیطی شاداب، پویا و موثر در توسعه کشور تبدیل کند. کارشناسان بر این باورند که اجرای موفق طرح اشتغال پایدار روستایی و عشایری، موجب کاهش حاشیه نشینی، کاهش بیکاری روستاییان، افزایش اشتغال و درآمدزایی و ماندگاری بیشتر ساکنین روستا میشود. با توجه به اینکه همواره از روستا‌ها به عنوان یکی از مولفه‌ها و اهرم‌های قدرتمند و اثرگذار در تسهیل و تسریع روند توسعه اقتصادی کشور و تحقق سیاست‌های موسوم به اقتصاد مقاومتی یاد میشود، قطعا با تقویت روستا میتوان توسعه را به سایر قسمت‌های کشور تزریق و به نوعی تعادل و توازن را در سطح کشور نیز ایجاد کرد.